ادبیات به ویژه شکل منظوم آن (شعر) همواره بستر سترگی برای بازتاب و تجلی معنویت، مذهب و نگره های دینی در تمامی فرهنگ ها بوده به طوری که از دوران باستان تا عصر حاضر شعر در تمامی قالب های آن بی تاثیر از نگره های دینی، معنوی و عرفانی نبوده است.

به گزارش "چغادک نیوز"،  به نقل از ایرنا، در این زمینه ایرانیان که سرآمد ، پیش قراول و پرچمدار فرهنگ تمدن ساز خود در جهان بوده اند، بخش بزرگی از پیشینه ادبی خود را مرهون خلق و حفظ این امانت در زیر چتر دِینِ نیلوفری شاعران و ادیبان اعصار و قرون مختلف بوده اند.

این آفرینش چنان عمیق و تاثیرگذار بوده که جریان های ادبی به ویژه در شاخه منظوم آن (شعر) نه تنها به بزرگی و شهرت نام، فرهنگ و تمدن ایران و ایرانی در جهان بدل شده است تا به امروز نیز به عنوان میراثی عظیم ادامه داشته است و به محملی برای ثبت جوشش هنری و خلاقانه شاعران برای بیان حالات روحی، مذهبی و معنوی شان بدل شده است.

در حقیقت با ورود اسلام به ایران و اوج گیری فرهنگ و دانش تمدن ساز ایرانی، بخش بزرگی از این محمل بر دوش ادیبان و عرفای بزرگی بوده است که با بازتاب و تجلی معنویت منبعث از قرآن و مفاهیم زندگانی اهل بیت(ع) در آثار نظم و نثر خود در حقیقت بار امانت بزرگی از مفاهیم انسان ساز اسلامی را در قالب آثار هنری به عموم مردم عرضه کرده اند.

در اثبات این مهم تنها ذکر و اشاره ای به نامی چون حافظ شیرازی که خود حافظ و راوی قرآن شاید بس باشد و برای ذهن های پرسشگر می توان قطاری از این نام های بزرگ چون مولوی، ابوسعید ابوالخیر، فخرالدین اسعد گرگانی، خواجه عبدالله انصاری و بسیاری دیگر را نیز ردیف کرد.

با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و باز شدن دست شاعران ایرانی در ورود به مبانی و مفاهیم مذهبی بار دیگر شاهد اوج گیری و درخشش شعر آیینی و مذهبی در بین گونه های مختلف این شبک ادبی بودیم و خوشبختانه علاوه بر نوآوری ها و خلق آثار ماندگار فراوانی در این عرصه در هر دهه از هنر انقلاب شاهد دگرگونی شعر آیینی در ورود نسل های جدید به این حوزه هنری بوده ایم.

درست بر همین اساس است که با گذشت بیش از ۳۵ سال از انقلاب و هنر انقلابی؛ امروز بیش از هر زمان دیگری به آسیب شناسی شعر آیینی و مذهبی به ویژه در ساحت شعر مدرن، پست مدرن و شعر نو آیینی نیازمندیم، بر همین اساس با هدف آسیب شناسی و شناخت نقاط ضعف و قوت اینگونه ادبی و ارائه راهکار برای برطرف سازی نواقص و تقویت قوت ها با برخی از بزرگان شعر معاصر کشور، پژوهشگران ادبیات و اساتید به نام این حوزه به گفت و گو نشستیم که در ادامه از خاطر شما می گذرد.

** شعر آیینی رسانه ای اجتماعی و معنوی

در این نکته شکی وجود ندارد که خاستگاه شعر دینی در بدنه فرهنگ و طبقات مختلف جامعه ایران دارای جایگاه رفیعی است و در حقیقت می توان اذعان داشت که شعر آیینی رسانه ای ُبرا برای انتقال مفاهیم بزرگ اجتماعی و معنوی است.

در این زمینه محمدحسین بهرامیان در گفت و گو با ایرنا، با بیان آنکه جریان شعر آیینی ایران با تاثیر از اشعار شاعران نامدار معاصر حرکت رو به رشدی داشته است می افزاید: یکی از شاخصه های پست مدرنیسم، بازنگری در نگاه به سنت است؛ اما این واقعیت انکار ناپذیری است که آنچه معیارهای شعر پست مدرن در ایران خوانده می شود با معیارهای شعر پست مدرن در جهان متفاوت است. در ایران وقتی شاعری می خواهد شعر پست مدرن بسراید، یک سری از عقده های شخصی و سرخوردگی های اجتماعی او سبب می شود تا از کلماتی استفاده کند که پرخاش و اعتراض در آنها موج می زند و همچنین شعر او فضای کاملا حسی و عاطفی در عین حال زمینی پیدا می کند.

سراینده مجموعه شعر «حتی اگر آیینه باشی»، نگاه دوباره به سنت و بازخوانی آنها را از ویژگی های شعر پست مدرن در غرب می داند و خاطرنشان می کند: برخلاف تصور برخی، این سبک به هیچ وجه معنویت گریز نیست. این در حالی است که در کشور ما شاعرانی که مدعی سرودن شعر پست مدرن هستند، شکستن هنجارها و اشاعه ناهنجاری ها را مجاز می دانند. نباید فراموش کنیم هر شاعری که ذهنیت جدید داشته باشد و به معنویت احترام بگذارد، می تواند شعر پست مدرن آئینی بسراید، به عنوان مثال شاعران در دهه ۷۰ سعی کردند تعریف تازه ای از شعر ارائه دهند و این تلاش موجب کشف زبانی تازه در شعر به ویژه شعر آیینی شد. مرحوم قیصر امین پور و علیرضا قزوه از شاعرانی هستند که بیشترین تأثیر را بر شعر دینی فارسی گذاشتند.

بهرامیان تصریح می کند امروز برخی با استناد به فروش کم شعر و خالی بودن محافل ادبی، موضوع بحران مخاطب را پیش می کشند؛ در حالی که این مثال، استدلال خوبی برای رکود ادبیات نیست، چرا که شعر برای اینکه ماندگاری خود را نشان دهد، سالیان زیادی وقت می خواهد.

سراینده مجموعه شعر «سراینده شب های بی لیلا» با اشاره به این مساله که در طول هزار و اندی سال که از عمر شعر فارسی می گذرد بسیاری شعرها فراموش شده و تنها گزیده ای از آنها ماندگار شده اند، می گوید: در شعر آیینی هم این وضعیت حاکم است؛ از زمانی که محتشم کاشانی شعر معروف خود را سرود (باز این چه شورش است) تا به امروز، شعرهای آیینی زیادی سروده شد که تنها تعداد محدودی از آنها مثل شعر «علی ای همای رحمت» شهریار و محتشم کاشانی ماندگار شد.

** هیچ شاعری بی تأثیر از مفاهیم آیینی نیست

کارشناسان و پژوهشگران عرصه ادبیات و با توجه به مقتضیات زمان، کارهای ارائه شده موجود و رصد فرهنگی و تاریخی شعر آیینی در کشور معتقدند که در زمانه حاضر مخاطب شعر آیینی هر نوع شعری را نمی پسندد و برای ترویج قالب های جدید باید سلایق مخاطبان را ارتقا داد پس با این رویکرد نباید فراموش کنیم که شعر هیچ شاعری بی تأثیر از مفاهیم آیینی نیست.

در این راستا مصطفی محدثی خراسانی شاعر و پژوهشگر شعر دینی و مذهبی کشور در گفت و گو با ایرنا با اشاره به این مساله که سلایق مخاطبان را می توان پرورش و به سمت سبک ها و قالب های جدید شعر فارسی سوق داد یادآور می شود: یکی از دلایلی که موجب شده تا قالب های جدید شعر آیینی کمتر در جامعه ما جا بیافتند، این است که این شعر در مراسم های آیینی مانند مرثیه خوانی برای اهل بیت و مولودی خوانی ها کاربرد کمی داشته و بیشتر برپا کنندگان مراسم های آیینی ترجیح داده اند تا از شعر کلاسیک مثل قصیده و رباعی استفاده کنند.

سراینده مجموعه شعر «هزار مرتبه خورشید» با بیان آنکه وارد شدن قالب های جدید شعر در مجامع مختلف در ترویج آنها بسیار موثر است و با تغییراتی که در نهادهای سنتی و آیینی به وجود آمده، قالب های جدید هم مجالی برای حضور در این مراسم ها پیدا کرده اند خاطرنشان می کند: این اتفاق یک حسن دارد و آن این است که موجب طیف جدیدی از مخاطبان بویزه نسل جدید می شود. نسل امروز دیگر مانند گذشته به شنیدن قصیده رغبتی ندارد و متمایل به شعرهایی است که در قالب های تازه مفاهیم جدیدی را بیان می کنند، بنابراین اگر شعرهای آیینی در قالب های جدیدی وارد مجالس مذهبی شود، حتی اگر این حضور در حاشیه باشد، نه تنها نسل امروز را هم به این مجامع می کشاند، بلکه ظرف جدیدی برای بیان مفاهیم جدید ایجاد می کند.

محدثی خراسانی در پاسخ به این پرسش که چگونه می توان با قالب های شعری معنا گریز مفاهیم دینی را بیان کرد می گوید: قالب های معنا گریز امروز دیگر جذابیتی برای شاعران و مخاطبان ندارند، این قالب ها در دهه ۷۰ رواج زیادی داشت، اما به مرور جذابیت خود را از دست داد و در حد همان تجربه باقی ماند و به ثمر نرسید. بنابراین منظور از قالب های جدید، قالب هایی است که معناگریز نیستند و در همین دهه اخیر طرفداران زیادی هم در میان شاعران جوان پیدا کرده است.

سراینده مجموعه شعر «از چیدن رنگ» با تاکید بر این مساله که شعر هیچ شاعری بی تأثیر از مفاهیم آیینی نیست یادآور می شود: حتی در شعر شاعرانی که سروده آنها دینی نیست مثل نیما یا اخوان به مواردی برمی خوریم که می توان از آن تعریف آیینی داشت. نباید فراموش کنیم که زاویه دید مخاطبان شعر امروز تغییر یافته است. انسان مدرن توقع و تلقی اش از مفاهیم معنوی تغییر کرده و دیگر مثل گذشته به دنبال غیرمستقیم شنیدن مفاهیم دینی در شعر نیست، همین شاعران نیز باید در نگرش خود نسبت به شعر آیینی بازنگری کنند. مشکل اصلی در حال حاضر در تفکر و بینش شاعران نهفته است، مخاطبان در تطابق میان شعرهایی که سروده می شود، و توقع شان از شعر آزادتر هستند، بنابراین شاعران و هنرمندانی که دست اندر کار ادبیات هستند باید این تغییر و تحول و دوره گذار را بپذیرند و خود را با نیازهای مخاطبان هماهنگ کنند.

' در بیان مشکلات ترویج قالب شعری جدید در حوزه شعر آیینی باید یه زمانی که شعر نیمایی در جامعه ایران مطرح شد اشاره کرد و به یاد آورد که چندین سال طول کشید تا این قالب جدید جا بیافتد، حال اگر شاعران بخواهند، قالب جدید شعری را وارد حوزه دین و آیین کنند، با فراز و فرودهای مختلف و متعددی رو به رو هستند. مساله و آسیب بعدی آن است که برخلاف شعر عمومی که مخاطبان سلایق مختلفی دارند، مخاطبان شعر آیینی به دنبال شعر خاصی هستند و هر شعری مورد پسند آنها قرار نمی گیرد، بنابراین شاعر در وهله اول باید سلایق مخاطب خود را ارتقا دهد و این کار برای به ثمر رسیدن نیاز به زمان طولانی دارد.'

** لزوم آسیب شناسی شعر آیینی

امروزه با رصد ساده نوشته ها و گفته قاطبه کارشناسان حوزه ادبیات معاصر کشور می توان به این نتیجه رسید که مفهوم شعر آیینی در عصر حاضر نیازمند آسیب شناسی است چرا که مهمترین دلیل به زعم خبرگان ادب فارسی معاصر آن است که در عصر حاضر شعر از رسالت گذشته خود دور شده این است و شاعر معاصر وظیفه خود را در این نمی بیند که شعر بگوید و دیگران را تعلیم دهد بلکه تنها به دنبال این است که اثر خود را با فرم و قالبی تازه بسراید.

کاووس حسنلی شاعر، نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات معالصر کشور در این زمینه در گفت و گو با ایرنا با بیان آنکه پیش از پرداختن به هر مبحثی با هر رویکردی در مورد شعر آیینی باید به این پرسش پاسخ داده شود که آیا عرفان و دین در ادبیات معاصر نمود دارد یا نه؟ می گوید: پاسخ این سوال مثبت است اما باید توجه داشته باشیم که رویکردهای گوناگون در ادبیات معاصر به ویژه شعر وجود دارد. در مقابل گروهی که هیچ توجهی به مبانی عرفانی و دینی ندارند، گروهی دیگر می کوشند تا همان مبانی عرفانی و دینی گذشته را متناسب با نیازهای زمان بیان کنند، به همین دلیل ادبیات عرفانی و دینی امروز ماهیتی متفاوت با ادبیات عرفانی گذشته دارد.

سراینده مجموعه شعر « رنگ از رخ تمام قلم ها پریده است» با اشاره به این مساله که میان اشعار عرفانی و آیینی تفاوت زیادی وجود دارد خاطرنشان می کند: اغلب گمان می کنند هر شعر آیینی عرفانی نیز هست در حالی که شعر آیینی مایه های عرفانی اندکی دارد. شعر آیینی عمدتا بیان گزارش های ساده وقایع تاریخی است که در قالب شعر می آید درحالی که در زندگی سرایندگان این گونه شعرها برخلاف شاعران عارف هیچ سلوک عملی و یا نظری عرفانی دیده نمی شود.

سراینده مجموعه شعر «به لبخند آیینه ‎ای تشنه ‎ام» با اشاره به آنکه موضوع عرفان اندیشه نگرانه است و به تفکر و اندیشه مربوط است تصریح می کند اندیشه می تواند در صورت های مختلف بیان شود برای مثال در فیلم های سینمایی جدید با استفاده از تکنیک های گوناگون موضوعات گذشته دوباره به گونه ای بیان می شود که این موضوعات تازگی دارد بنابراین با استفاده از تکنیک ها و ابزارهای جدید در یک فیلم سینمایی مدرن هم می توان یک مفهوم دینی را بیان کرد. اما باید توجه داشته باشیم که آموزه ها و شیوه های بیانی در متون عرفانی ما با آنچه امروز جریان دارد، کاملا متفاوت است. شیوه عرفانی گذشته بیشتر «صوفیانه»، «تعلیمی» و مبتنی بر «آداب مشخص» و «منازل روحی» بود، اما آنچه در عرفان امروز مطرح هست بیشتر «دریافت های درونی» و «درنگ در حقیقت هستی» و «پیدا کردن یک حس متعالی» از جهان است.

** حرکت شعر نو آیینی به سوی کمال

اما با تمام فراز و فرودهای شعر آیینی و باز با اتکا به اقوال بزرگان ادبیات معاصر کشور چشم انداز سبک های جدید شعر فارسی به سوی افق های جدید پیش می تازد و می توان امیدوار بود که در آینده ای نزدیک شعر آیینی نو به شکوفایی و کمال برسد.

در این زمینه کامران شرف شاهی در گفت و گو با ایرنا با بیان آنکه موضوع پیدایش قالب های جدید در شعر و ادبیات فارسی همیشه وجود داشته و دارد خاطرنشان می کند: این قالب ها محمل مناسبی برای بیان مفاهیم آیینی و انتقال آنها به طیفی از جامعه که روحیات نزدیکی به آموزه های دینی است. در این راستا نباید فراموش کنیم که برای تبلیغ مفاهیم دینی تمام روش ها و عواملی که می تواند در مخاطب انگیزه و علاقه ای ایجاد کند، باید مورد استفاده قرار گیرد و این رویکرد به ایجاد قالب های جدید، رویکرد مثبتی داده است. در حقیقت و به زبان ساده تر آنکه نباید نگاه سیاه و سفید به قالب های شعری جدید داشته باشیم. این استدلال که شعر نو و قالب های جدید شعر فارسی توانایی بیان مفاهیم دینی را ندارد، استدلال نادرستی است.

نویسنده مجموعه داستان «فصل آبی پرواز» می افزاید: بعد از ظهور شعر نیمایی شاهد شعرهای بسیار ارزشمندی هستیم که در قالب های آزاد شعر درباره چهره های دینی سروده شده است. شعرهایی مثل «خط خون» (علی موسوی گرمارودی) و «گنجشک و جبرئیل» (زنده یاد سیدحسین حسینی) که یکی از زیباترین و دلنوازترین شعرهای آیینی ایران است. همه انسان ها در اعماق وجودشان دارای باورهای آیینی و دینی هستند، اگر این باورها را به صراحت ابراز نمی کنند دلیل نمی شود که بگوییم آنها دغدغه دینی ندارند. شاعرانی هم که صبغه روشنفکری آنها مشهور است، شعرهای نابی سروده اند که شعر دینی است اما به دلیل وجهه روشنفکری آنها و پیشینه قالب های جدید شعر نادیده گرفته می شوند.

نویسنده مجموعه داستانی «طنین عطش» با بیان آنکه باید به شاعر اجازه داد که سرایش شعرش در جریان طبیعی انجام گیرد می افزاید: شاعران در لحظه های خاص می توانند اندیشه های خود را در قالب های خاص بریزند. نکته مهم این است که یک حس و اندیشه شعری که سروده می شود قالب خاص خود را پیدا خواهد کرد. هرچه سرایش شعری حالت خالص تری داشته باشد و از الهام سرچشمه بگیرد، شعر تأثیرگذارتری خواهد شد. اگر در یک دوره طولانی قالب غزل برای شعرهای عاشقانه و غنایی به کار می رفت و هر قالبی برای یک مضمون خاصی در نظر گرفته شده بود همین سابقه دلیل نمی شود که ما در قالب های شعری خط کشی کنیم و شاعران را از نزدیک شدن به این قالب ها برحذر داریم.

شرف شاهی برای اثبات سخنان خود به شعرهای آیینی دهه ۸۰ اشاره می کند و می گوید: در دهه اخیر شاهد بروز شاعران مستعد جوانی هستیم که دست به ایجاد قالب ها و فرم های جدید زده و شعرهای آیینی قابل قبولی را با این قالب ها سروده اند. با توجه به این داده ها نباید با پیش داوری درباره قالب های جدید راه شاعران را برای نزدیک شدن به این قالب ها سد کرد، کما اینکه شاعران بزرگ فارسی در پی تحقق ناممکن ها در شعر بوده و با طبع آزمایی و تجربه اندوزی شعرهای ماندگاری را به ادبیات ایران تقدیم داشته اند.

سراینده مجموعه شعر «بانوی آیینه ها» باتاکید بر این نکته که چشم انداز سبک های جدید شعر فارسی به سوی افق های جدید پیش می تازد و می توان امیدوار بود که در آینده ای نزدیک شعر آیینی نو به شکوفایی و کمال برسد می گوید: سرودن شعر آیینی مشکلات و مصائب خاص خود را نیز دارد. شاعر در این نوع شعر باید داستانی را که بارها شنیده شده است در قالب شعر بگوید مثلا فرهنگ عاشورا برای همه ما ایرانی ها آشنا است و به نوعی در ما درونی شده است حال اگر شاعری بخواهد شعری بسراید که در آن وقایع عاشورا بیان شود و شعر او نیز ویژگی تعجیب داشته باشد، کار دشواری است.