واقعیت این است که جنگ عراق علیه ایران، ابعاد گسترده و وسیعی دارد به‌ گونه‌ای که می‌توان در این مخاصمه از جنگ‏های متعددی نام برد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: جنگ ما قبل جنگ، جنگ شهرها، جنگ شیمیایی، جنگ نفتکش‏ها، جنگ قیمت‏ها یا جنگ نفت و…

به گزارش "چغادک نیوز"، به نقل از برهان، اساساً در مواجهه‌ی تاریخی با جنگ ایران و عراق از یک جنگ هشت‌ساله سخن به میان آورده می‌شود که به طور مشخص در نبردهای زمینی و بعضاً برخی درگیری‌های هوایی و دریایی خلاصه می‌شود.

واقعیت این است که جنگ عراق علیه ایران ابعاد گسترده و وسیع‌تر از آنچه ذکر شد داراست.

به گونه‌ای که می‌توان در این مخاصمه از جنگ‏های متعددی نام برد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: جنگ ما قبل جنگ، جنگ شهرها، جنگ شیمیایی، جنگ نفتکش‏ها، جنگ قیمت‏ها یا جنگ نفت و…

برای شناخت و آگاهی بیشتر و بهتر از این جنگ‏ها، که در درون جنگ هشت‌ساله واقع شده و بعضاً مورد غفلت قرار گرفته‌اند، ذیلاً هر یک به اختصار تشریح خواهد شد.

جنگ ما قبل جنگ

اساساً شروع جنگ ایران و عراق ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ اعلام می‌شود.

علت نیز حمله‌ی سراسری ارتش عراق به ایران از زمین و هوا در این تاریخ است؛ اما واقعیت این است که علی‏رغم حمله‌ی رسمی و سراسری عراق به ایران در ۳۱ شهریورماه، دولت بعث عراق و ارتش این کشور از پیروزی انقلاب اسلامی تا تاریخ مذکور تحرکات مرزی فراوانی در مرزهای مشترک انجام دادند که می‌توان از آن به زمینه‌سازی برای جنگ اصلی تعبیر نمود.

این دوره اصطلاحاً «جنگ ما قبل جنگ»[۱] خوانده می‌شود.

طبق آمار وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران، عراق از ۱۳ فروردین ۱۳۵۸ تا پایان مرداد ۱۳۵۹، ۳۹۷ بار به مرزهای زمینی، دریایی و هوایی ایران تجاوز کرده است.[۲]

برخی از تجاوزات و تحرکات مرزی عراق علیه ایران تا مرداد ۱۳۵۹، در دوره‏ای که «جنگ ما قبل جنگ» خوانده می‌شود، به شرح زیر است:

ـ بمباران منطقه‌ی مرزی سیرین، ۸ اسفند ۱۳۵۷.[۳]
ـ تجاوز چهار هلی‏کوپتر عراقی به حریم هوایی ایران در مرز مریوان، ۲۱ اسفند ۱۳۵۷.[۴]
ـ تیراندازی نیروهای مرزی عراق به پاسگاه‌های مرزی ایران و تجاوز هوایی هواپیماهای این کشور به حریم هوایی ایران، ۱۵ خرداد ماه ۱۳۵۸.[۵]
ـ تجاوز پلیس عراق به داخل خاک ایران در روستاهای مرزی آذربایجان غربی و حمله به عشایر ایرانی، ۳ تیرماه ۱۳۵۸.[۶]
تجاوز هوایی به مریوان، ۹ تیرماه ۱۳۵۸.[۷]
ـ شلیک موشک آر. پی. جی. ۷ به سوی کامیون سپاه و خودروی ارتش از خاک عراق در منطقه‌ی شلمچه، ۱۰ تیرماه ۱۳۵۸.[۸]
ـ تصرف پاسگاه مرزی «بزمیرآباد» از سوی نیروهای عراقی، ۱۴ آذرماه ۱۳۵۸.[۹]
ـ حمله‌ی هزار مهاجم عراقی به پاسگاه‌های مرزی ایران، ۲۳ بهمن‏ماه ۱۳۵۸.[۱۰]
ـ حمله‌ی نیروهای عراق به دو پاسگاه مرزی تنگاب‏نو و خسروی در نوار مرزی قصر شیرین، ۹ فروردین ۱۳۵۹.[۱۱]
ـ بمباران قصر شیرین، ۱۳ خرداد ۱۳۵۹.[۱۲]
ـ خمپاره‌باران قصر شیرین، ۱۵ تیر ۱۳۵۹.[۱۳]
علاوه بر تشدید تجاوزات مرزی عراق علیه ایران، از اوایل سال ۱۳۵۹ جنگ تبلیغاتی رژیم بعث نیز بر ضد انقلاب ایران به شدت افزایش یافت.

در این تهاجم تبلیغاتی، عراق از یک سو صریح‌تر از همیشه درخواست‌های خود را علنی بیان می‌کرد و از سوی دیگر صدام هرگونه عدم رضایت و وقوع حادثه‌ای را در عراق، به جمهوری اسلامی ایران منتسب می‌کرد و حملات شدید تبلیغاتی علیه جمهوری اسلامی به راه انداخت.

در کنار این اقدامات، دولت عراق به کمک عوامل خود به یک رشته خراب‌کاری‌ها نظیر بمب‌گذاری در داخل ایران دست زد.[۱۴]

بنابراین پیش از شروع رسمی جنگ، جنگ عراق علیه ایران آغاز شده بود و عراق جنگی ما قبل جنگ هشت‌ساله را شروع کرده بود

جنگ شهرها

آنچه در جنگ ایران و عراق به عنوان جنگ شهرها خوانده می‏شود، در چند مرحله انجام گرفت.

اولین مرحله از جنگ شهرها با حملات عراق به شهرهای ایران از ۱۳ اسفند ۱۳۶۳ آغاز شد و تا ۱۷ فروردین ۱۳۶۴ ادامه یافت.[۱۵] در این مرحله، ۲۹ شهر و چندین روستای کشور ۱۱۸ بار مورد حملات موشکی، هوایی و توپخانه‏ای عراق قرار گرفتند.

آمار شهدای این مرحله از جنگ شهرها ۱۲۲۷ نفر و آمار مجروحین ۴۶۸۲ نفر اعلام شد.

دوره‌ی دوم جنگ شهرها ۵ خردادماه ۱۳۶۴ آغاز شد و تا ۲۴ خرداد ادامه پیدا کرد. در این مرحله نیز مجموعاً ۳۷ شهر و چندین روستا ۱۰۵ بار توسط موشک، هواپیما و توپخانه مورد حمله قرار گرفتند و طبق آمار رسمی، ۵۷۰ تن شهید و ۱۳۳۲ نفر مجروح شدند.

سومین مرحله از جنگ شهرها ۲ روز پس از آغاز عملیات کربلای ۵ از تاریخ ۲۱ دی‏ماه ۱۳۶۵ آغاز شد و به مدت ۴۲ روز تا تاریخ ۳ اسفند تداوم پیدا کرد.

در این مرحله از جنگ شهرها، ۶۶ شهر و بخش کشور هدف بمباران هوایی و حملات موشکی عراق قرار گرفتند. آمار شهدا و مجروحین این دوره از جنگ شهرها ۳۰۵۰ و ۱۱۱۶۳ تن اعلام شده است.[۱۶]

مرحله‌ی چهارم جنگ شهرها با اصابت نخستین موشک عراق به تهران در ۱۹ اسفند ۱۳۶۶ آغاز شد.

وجه تمایز مرحله‌ی چهارم جنگ شهرها با مراحل پیشین استفاده از موشک‏های دوربرد است که از این طریق توانست پایتخت ایران را مورد هدف قرار دهد.[۱۷] با شروع عملیات کربلای ۸ در ۱۸ فروردین ۱۳۶۶ و در جریان عملیات کربلای ۱۰ در ۲۵ فروردین تا ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۶ و نیز هم‌زمان با عملیات نصر ۴ و ۵ در تابستان این سال، جنگ شهرها به طور متناوب ادامه یافت.

پس از این زمان، تا شهریور ماه این جنگ به طور پراکنده استمرار پیدا کرد.

مسئله‌ی تازه در حملات عراق توسعه‌ی دامنه‌ی جنگ شهرها به مناطق کردنشین این کشور بود.[۱۸]

جنگ نفتکش‌ها

حمل‌و‌نقل از جمله ضروریات اقتصادی است و اهمیت حیاتی در توسعه‌ی کشورها دارد.

حمل‌و‌نقل از سه شاخه‌ی حمل‌و‌نقل هوایی، حمل‌و‌نقل زمینی (جاده‌ای و راه‌آهن) و حمل‌و‌نقل دریایی تشکیل شده است.

در این میان، حمل‌و‌نقل دریایی به دلیل دارا بودن دو ویژگیِ ظرفیت بالای جابه‌جایی کالا و پایین بودن هزینه‌ی آن نسبت به سایر شیوه‌های حمل و نقل، اهمیت خاصی دارد.

بنادر نیز چون پل ارتباطی در حمل‌و‌نقل ترکیبی و عاملی مهم در حمل‌و‌نقل دریایی، همواره مورد توجه بوده است.

به دلیل برخورداری سرزمین ایران از مرزهای آبی گسترده در شمال و جنوب، حمل‌و‌نقل دریایی همواره سهم بالایی از صادرات و واردات کالا و خدمات کشور را به عهده داشته است.

در میان کالاهای صادراتی، بی‌تردید نقش نفت و از این رهگذر نقش نفتکش‏ها بی‌بدیل بوده و هست.

به همین دلیل در طول جنگ مسئله‌ی حمله به نفتکش‏ها به حدی جدیت یافت که اکنون دوره‏ای از جنگ عراق و ایران را به دوره‌ی جنگ نفت‏کش‏ها تعبیر کرده‏اند.

نفتکش‌های شرکت ملی نفتکش ایران در دوران جنگ حدود ۵/۲ میلیارد بشکه نفت خام حمل کردند.

در این مدت، بیش از ۲۰۰ بار به ناوگان این شرکت حمله‌ی هوایی شد که در جریان این حملات ۱۵۰ نفر از کارکنان این شرکت در منطقه‌ی خلیج‌فارس به شهادت رسیدند.

در طول جنگ نفتکش‌ها، در مجموع، حدود ۷,۹۵۸,۷۲۳ هزار ریال خسارت بر ناوگان شرکت نفتکش وارد گردید.

از این مبلغ حدود ۹/۲۵ درصد خسارت کشتی‌های آسیب‌دیده و ۱/۷۴ درصد خسارت کشتی‌های منهدم‌شده است.

در طول جنگ؛ ۴۹ فروند نفتکش این شرکت هدف حملات دشمن قرار گرفتند که ۳۹ فروند آن آسیب دیدند و پس از تعمیر به جریان فعالیت بازگشتند و بقیه دچار خسارت کلی شدند و منهدم گردیدند.

بیشترین حملات عراق به نفتکش‏های ایرانی در سال ۱۳۶۶ انجام شد و طی آن ۲۲ فروند نفتکش این شرکت هدف قرار گرفتند که شامل حدود ۴۵ درصد از کل خسارت‌های این شرکت در دوران جنگ است.[۱۹]

جنگ شیمیایی

عراق اولین بار در تاریخ ۲۳ دی‌ماه ۱۳۵۹ به کاربرد آزمایشی و سنجش تأثیر سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایران در محورهای هلاله، نی‌خزر و منطقه‌ی عمومی میمک مبادرت ورزید.

پس از آن، در سال ۱۳۶۰، دامنه‌ی کاربرد این سلاح‌ها را در جبهه‌های هویزه، تپّه‌های الله‌اکبر، جسر نادری و خرمشهر نیز به صورت پراکنده مورد آزمایش قرار داد.

در سال ۱۳۶۱، کاربرد و حجم عوامل شیمیایی از سوی عراق افزایشی نسبی یافت و در این رابطه فرماندهی و رسته‌ی جنگ‌های شیمیایی به سازمان رزم ارتش عراق، افزود شد در این سال استفاده از سلاح‏های شیمیایی در جبهه‌های آبادان، مریوان، تپّه‌ی شرهانی، شلمچه بیش از پانزده شهید و ده‌ها مصدوم بر جای گذاشت.

پس از والفجر۲ نیز عراق، به طور نسبتاً وسیع، روستاهای مرزی و منطقه‌ی عملیات را بمباران شیمیایی کرد که در اثر آن ده‌ها تن از رزمندگان و مردم بومی شهید و مصدوم شدند.

اما گسترده‌ترین استفاده از سلاح‏های شیمیایی از آغاز جنگ تا سال چهارم در منطقه‌ی عملیاتی خیبر و در جزایر مجنون انجام گرفت که در نتیجه‌ی آن صدها نفر شهید و حداقل دو هزار و هفتصد نفر مصدوم شدند.

یک سال بعد در جریان عملیات بدر در اسفند ۱۳۶۳ عراق مجدداً در سطحی وسیع‏تر از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد.

در این زمان، ارتش عراق در ابعادی گسترده اقدام به بمباران و گلوله‌باران شیمیایی نمود که علاوه بر مناطق عملیاتی اورژانس‏ها و عقبه‌ها نیز به مواد سمی آلوده شدند.

در پی انجام عملیات بزرگ والفجر ۸، تصرف شهر فاو و در حالی که عراق شکستی فاحش را تجربه کرده بود، برای چندمین بار اقدام به استفاده از سلاح‏های شیمیایی نمود.

در این رابطه، ارتش عراق، خطوط مقدم شهر فاو، سواحل اروندرود، دهانه‌ی خلیج فارس، خسروآباد، قُفاص، خرمشهر، پادگان حمید و جفیر و دیگر عقبه‌ها، جاده‏ها، اورژانس‏ها و حتّی بیمارستان‌های فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و علی ابن ابیطالب (علیه السلام)، جاده‏های بهمنشیر، ماهشهر، آبادان و اهواز را با چندین اسکادران هواپیماهای بمب‌افکن و بیش از صد قبضه توپ مورد بمباران و گلوله‌باران شیمیایی قرار داد.

در اوایل سال ۱۳۶۶ و با انجام عملیات کربلای ۸، ارتش عراق به گونه‌ای بی‌سابقه علیه نیروهای ایرانی مستقر در خرمشهر به بمباران و گلوله باران شیمیایی با گلوله‌های توپ، خمپاره و حتی موشک‌های کاتیوشا اقدام نمود.

در اثر این حملات، تعدادی از نیروهای نظامی ایران و عده‏ای از کارکنان غیرنظامی و کارمندان ادارات خرمشهر مصدوم شدند.
کوتاه زمانی پس از حمله‌ی شیمیایی فوق و در پی عملیات کربلای ۱۰، مردم عادی شهرها و روستاهای کردستان عراق و مرزنشینان کُرد ایرانی مورد حملات شیمیایی عراق قرار گرفتند که حاصل آن صدها کشته و هزاران مصدوم بود.

مدتی بعد، در ۷ تیر سال ۱۳۶۶ هواپیماهای عراقی چهار نقطه‌ی پر ازدحام و متراکم جمعیتی شهر سردشت از جمله بازار، بیمارستان، مدرسه، سپاه و… را به طرز وحشیانه‌ای مورد حملات شیمیایی قرار داد.

در اثر این حملات حداقل ۲۰۰ نفر از مردم عادی شهید و بیش از پنج هزار از آنان مصدوم شدند.[۲۰]

اما بزرگ‌ترین فاجعه‌ای که در اثر جنگ شیمیایی عراق علیه ایران و ضد مردم این کشور به وقوع پیوست بمباران شیمیایی حلبچه بود.

این اقدام وحشیانه زمانی انجام گرفت که نیروهای ایرانی با انجام عملیات والفجر ۱۰ به آزادسازی برخی از مناطق کردنشین عراق اقدام نمودند.

در پی این عملیات و با توجه به استقبال مردم کرد از نیروهای ایرانی و در حالی که عراق برای چندمین بار در آستانه‌ی یک شکست فاحش قرار گرفته بود، ارتش عراق در اقدامی غیر متعارف و ضد بشری در ۲۶ و ۲۷ اسفندماه ۱۳۶۶، با استفاده از حدود ۴۰ فروند انواع جنگنده‌ی بمب‌افکن، شهر حلبچه و شهرک‌های اطراف آن به ویژه اِنَب را مورد تهاجم گسترده‌ی عوامل شیمیایی قرار داد.

در اثر این حملات، نه تنها یک فاجعه در طول هشت سال جنگ عراق و ایران بلکه فاجعه‌ای تاریخی رقم خورد. به گونه‏ای که بیش از ۵ هزار انسان، اعم از زنان و مردان جوان و سالخورده و کودکان، کشته شدند و بیش از هفت هزار نفر نیز مورد آسیب‌های شیمیایی قرار گرفتند.[۲۱]

جالب توجه اینکه با پذیرش قطعنامه‌ی ۵۹۸ نیز جنگ شیمیایی عراق علیه ایران پایان نیافت؛ بلکه بر اساس گزارش‌های موجود، آخرین گلوله‌ی شیمیایی ارتش عراق در تاریخ ۴ شهریورماه ۱۳۶۷ به سوی ایران شلیک شد.[۲۲]

ارتش عراق، در اقدامی غیر متعارف و ضد بشری، در ۲۶ و ۲۷ اسفندماه ۱۳۶۶، با استفاده از حدود ۴۰ فروند انواع جنگنده‌ی بمب‌افکن، شهر حلبچه و شهرک‏های اطراف آن به ویژه اِنَب را مورد تهاجم گسترده‌ی عوامل شیمیایی قرار داد.

در اثر این حملات، بیش از ۵ هزار انسان اعم از زنان و مردان جوان و سالخورده و کودکان کشته شدند و بیش از هفت هزار نفر نیز مورد آسیب‏های شیمیایی قرار گرفتند.

جنگ قیمت‌ها؛ نفت

نفت در ساختار اقتصادی ایران چه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، چه پس از آن نقش حیاتی داشته است.

بدیهی است تکانه‌های نفتی اقتصاد ایران را در معرض شدیدترین خطرات و لطمات قرار می‏داد.

در طول جنگ، نفت حداقل از دو طریق در سرنوشت مخاصمه‌ی عراق و ایران نقش‌آفرینی کرد.

نخست آسیب دیدن تأسیسات نفتی ایران، که عمدتاً در استان خوزستان واقع شده‌اند؛ دوم تلاش‌های سیاسی هم‌پیمانان عراق برای تولید مازاد نفت و پایین آوردن قیمت جهانی آن برای کاهش درآمدهای ایران.

در توضیح مورد نخست ضروری است اشاره شود، هم‌زمان با تجاوز عراق و ایران و پیشروی در خاک خوزستان و ایلام، مراکز و تأسیسات نفتی نظیر پالایشگاه‌ها و خطوط انتقال نفت و چاه‌های نفت در خطر اشغال متجاوز و تیررس آن قرار گرفت.

همچنین، پالایشگاه نفت آبادان با ظرفیتی بالغ بر ۶۲۰ هزار بشکه در روز، که ظرفیتی نزدیک به مجموع ظرفیت سایر پالایشگاه‌های ایران داشت، از فعالیت باز ایستاد و تا پایان جنگ مورد استفاده قرار نگرفت و همواره در معرض آتش دشمن بود.

درباره‌ی مورد دوم هم افزودن این توضیح لازم است که کشورهای دوست و هم‌پیمان عراق نظیر عربستان سعودی، کویت، امارات متحده‌ی عربی، قطر و…

ضمن اینکه با بالا بردن سطح تولید نفت خود سعی در جبران کاهش عرضه‌ی نفت، که حاصل از کاهش تولید نفت ایران بود، همواره می‌کوشیدند با عرضه‌ی مازاد قیمت نفت را پایین آورند.[۲۳]

نگاهی به آمارهای ارائه‌شده از قیمت نفت در طول هشت سال جنگ عراق و ایران شاهدی بر این مدعاست؛ توضیح اینکه قیمت نفت سبک از ۲/۳۴ دلار در سال ۱۳۵۹ (سال آغاز جنگ) به ۲/۱۳ دلار در سال ۱۳۶۷ (سال پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و پایان جنگ) رسید، نفت سنگین نیز از ۹/۳۳ دلار در سال ۱۳۵۹ به ۸/۱۲ در سال ۱۳۶۷ تنزل پیدا کرد.[۲۴]

پی‌نوشت‌ها:

[۱]. سخنرانی دکتر محسن رضایی در جمع راویان نور بسیج دانشجویی، دوره‌ی آموزشی چهارم، تابستان ۱۳۸۳، دانشکده‌ی علوم حدیث.
[۲]. وزارت خارجه‌ی جمهوری اسلامی ایران، تحلیلی بر جنگ تحمیلی، نقل از پارسا دوست، ما و عراق از گذشته‌های دور تا امروز، همان، ص ۵۰۵.
[۳]. روزنامه‌ی کیهان، ۸ اسفند ۱۳۵۷، ص ۸.
[۴]. گزارش رکن سوم ژاندارمری کل کشور به وزارت امور خارجه؛ نقل از نخعی و یکتا؛ روزشمار جنگ ایران و عراق؛ زمینه‌سازی، جنگ‌نامه‌ی اول: پیدایش نظام جدید (بحران‌های داخلی و تولد نیروهای مسلح انقلاب)؛ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۵، ص ۳۳۳.
[۵]. روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، ۱۹ خرداد ۱۳۵۸.
[۶]. روزنامه‌ی اطلاعات، ۳ تیر ۱۳۵۸، ص ۱۲.
[۷]. گزارش ژاندارمری ایلام به وزارت کشور، نقل از حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جنگ‌نامه‌ی اول: پیدایش نظام جدید (بحران در خوزستان)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۷، ص ۷۲۶.
[۸]. روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، ۱۱ تیر ۱۳۵۸.
[۹]. روزنامه‌ی کیهان، ۱۴ آذر ۱۳۵۸.
[۱۰]. پیشین، ۲۳ بهمن ۱۳۵۸.
[۱۱]. گزارش رکن سوم ژاندارمری جمهوری اسلامی ایران به دفتر ریاست‌جمهوری، نقل از: هادی نخعی، روزشمار جنگ ایران و عراق‌ـ‌زمینه‌سازی، کتاب هفتم، جلد ۱ (قطع رابطه‌ی آمریکا با ایران)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، تهران، ۱۳۸۵، ص ۲۶۳.
[۱۲] . روزنامه‌ی کیهان، ۱۳ خرداد ۱۳۵۹.
[۱۳]. پیشین، ۱۵ تیر ۱۳۵۹.
[۱۴]. علی‌اکبر ولایتی، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، ص ۴۲.
[۱۵]. تا قبل از این تاریخ عراق مکرر شهرهای مرزی ایران را مورد حمله قرار داده بود، اما حمله‌ی هوایی عراق به تهران در سال ۱۳۶۳ و اعلام مقابله به مثل از سوی ایران و مجموعه وقایعی که در این زمان رخ داد باعث شد این دوره به اولین مرحله از جنگ شهرها شهرت یابد.
[۱۶]. محمد درودیان، نبرد در شرق بصره، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول ۱۳۷۴، تهران، ص ۱۴۵ و ۱۴۶.
[۱۷]. محمد درودیان، سیری در جنگ، کتاب پنجم؛ پایان جنگ، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ پنجم، ۱۳۸۹، تهران، ص ۳۶.
[۱۸]. حسین اردستانی، تنبیه متجاوز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ سوم، ۱۳۸۷، تهران، ص ۳۹۰.
[۱۹] . فرهاد دژپسند و حمید رضا رئوفی، اقتصاد ایران در دوران جنگ تحمیلی، مرکز اسناد دفاع مقدس، چاپ اول ۱۳۸۷، تهران، ص ۱۹۴ و ۱۹۵.
[۲۰]. محمد باقر نیکخواه بهرامی؛ جنایت جنگی، حملات شیمیایی عراق در جنگ با ایران؛ مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس؛ چاپ اول؛ ۱۳۹۱؛ تهران؛ صفحات متعدد.
[۲۱]. محمد درودیان؛ سیری در جنگ؛ کتاب چهارم، شلمچه تا حلبچه؛ مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس؛ ویرایش دوم؛ چاپ هفتم؛ ۱۳۹۰؛ تهران؛ ص ۲۴۸.
[۲۲]. نیکخواه بهرامی، همان، ص ۳۷۲.
[۲۳]. مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، خاورمیانه و جنگ ایران و عراق، به اهتمام محمود یزدان‏فام، مقاله‌ی «بررسی سیاست خارجی و رفتار عربستان در برابر جنگ ایران و عراق»، چاپ اول، ۱۳۸۸، تهران، ص ۶۲.
[۲۴]. Opec Annual Statistical Bulletin, ۲۰۰۵، نقل از: دژپسند و رئوفی، همان، ص ۹۸.