انسان سؤالات فراوانی را در این مورد در ذهن خود می‌یابد، تا آنجا که اگر بگوییم بعضی از سؤالات به صورت روزانه در بین مردم جریان دارد، سخن به گزاف نگفته‌ایم.

سؤالاتی از این قبیل:

– عوامل مؤثر در افزایش روزی چیست؟ اسباب و علل کاهش روزی کدام است؟

– فلسفه وسعت رزق یک گروه و اندک بودن رزق گروهی دیگر چیست؟

– نقش تلاش و سعی انسان برای به دست آوردن روزی و ارتباط آن با تقدیر روزی چگونه است؟

– آیا دعا در افزایش روزی مؤثر است؟

– تا چه اندازه رزق حلال و حرام در سرنوشت انسان مؤثر است؟

کتاب «رزق و روزی از دیدگاه قرآن و حدیث» اثر علی متین، به سؤالات و دغدغه‌های افراد در خصوص کسب رزق و روزی از دیدگاه قرآن و حدیث پاسخ گفته است که در ادامه می‌خوانید:

همانطور که گفته شد، رزق یعنی هر آن چیزی که انسان از آن بهره می‌برد. از سوی دیگر بهره‌مندی‌های انسان گاهی مادی و گاهی معنوی است؛ پس رزق انسان هم می‌تواند مادی و یا معنوی باشد. اکنون ملاحظه‌ای گذرا، به مصادیق رزق در گستره‌ آیات و توضیحات قرآنی آن خواهیم داشت.

وجوه و مصادیق رزق در گسترده آیات

با اندکی تأمل در آیات شریف مربوط به رزق، می‌توان این تقسیم‌بندی را ارائه کرد:

۱-دسته‌ای از آیات مربوط است به رزق در امور مادی؛ مانند:

«هُوَالّذی جَعَلَ لَکمْ الاَرضَ ذَلُولاً فَامشُوا فِی مَنَاکبِهَا وَکلُوا مِنْ رِزْقِهِ»؛

او کسی است که زمین را برای شما رام گردانید. پس در فراخنای آن رهسپار شوید و از روزی خدا بخورید.(آیه ۱۵ سوره ملک)

۲-بخش دیگری از آیات مربوط است به رزق در امور معنوی؛ مانند:

«… وَ رَزَقَنی‏ مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً…» «… و او از سوی خود روزیِ نیکویی به من داده باشد…». (آیه ۸۸ سوره مبارکه هود)

مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه می‌نویسد:

مراد از این که به او از طرف خداوند روزی نیکو داده شده، این است که خداوند از جانب خود به او وحی نبوت داده که مشتمل بر اصول معارف شرایع است.

۳-آیاتی که به صورت مطلق به رزق پرداخته است، مادی یا معنوی؛ مانند:

«إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتِینُ»؛ خداست که خود روزی‌بخش نیرومند استوار است.

التحقیق، در مورد قسم سوم می‌گوید: «فان رزق کل بحسبه»؛ رزق هر چیزی مناسب با خودش است که امکان دارد مادی باشد یا معنوی.

توصیفات قرآنی رزق

واژه «رزق» در قرآن کریم با اوصاف و ویژگی‌های گوناگونی توصیف شده است اوصافی که در کلام الهی درباره رزق بیان شده است، عبارتند از:

۱-رزق حسن

«قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِن کُنتُ عَلَىَ بَیِّنَهٍ مِّن رَّبِّی وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا»

گفت: ای قوم من، بیاندیشید، اگر از جانب پروردگارم دلیل روشنی داشته باشم و از سوی خود روزی نیکویی به من داده باشد آیا باز هم از پرستش او دست بردارم؟

مفردات می‌نویسد: «الحَسَن عباره عن کل مبهج مرغوب فیه» حَسَن: عبارتست از هر چیزی که نشاط‌ آور بوده و مورد رغبت باشد.

در مورد این که «رزق حَسَن» چیست؟ مفسران گرانقدر، سخن خاصی را عنوان نکرده‌اند؛ جز این که در تفسیر نمونه می‌نویسد:

بعضی از مفسران گفته‌اند: «رزق حَسَن» اشاره به نعمت‌هایی است که وقتی چشم انسان به آن می‌افتد، چنان مجذوب می‌شود که نمی‌تواند دیده از آن برگیرد و به غیر آن نگاه کند و تنها خدا قدرت دارد که چنین رزقی را به کسی بدهد.

همانطور که مشخص است، این معنا چیزی فراتر و افزون‌ بر معنای لغوی رزق حسن نیست.

در قرآن کریم رزق حسن در هر دو مورد از رزق معنوی و مادی به کار برده شده است.

علامه طباطبایی در ذیل آیه یاد شده می‌فرماید:

مراد از این که حضرت شعیب گفت: «خدای تعالی از ناحیه خود رزق نیکویی به من داده است»‌ این است که: به من وحی نبوت داده که مشتمل است بر اصول معارف و فروغ شرایع.

و نمونه مادی را نیز می‌توان در این آیه شریفه مشاهده کرد، که می‌فرماید:

«وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا»؛ و از میوه درختان خرما و انگور، باده‌ مستی‌بخش و خوراکی نیکو برای خود می‌گیرند.

در تفسیر نمونه ذیل آیه شریفه می‌خوانیم:

«سکر» گر چه در لغت معنای مختلفی دارد، ولی در این جا به معنی مسکرات و مشروبات الکلی است و معنی مشهور همین است… و با توجه به این که مسکرات را در مقابل «رزق حسن» قرار داده است، اشاره کوتاهی به تحریم خمر و نامطلوب بودن آن نموده است.

با توجه به این گفتار مراد از رزق حسن در آیه شریفه رزق حلال است، ولی مصادیق آن، مادی است.

نیکو بودن رزق معنوی که واضح و روشن است، رزق مادی نیز از آن جهت که رزقی است حلال، پس نیکو است و حسن، چرا که با استفاده کردن از آن، انسان آمادگی و قدرت بیشتری برای اطاعت و بندگی باری تعالی پیدا می‌کند.

۲- رزق کریم

خداوند سبحان می‌فرماید:

«فَالَّذِینَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ لهَُم مَّغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ»؛ پس آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، آمرزش و روزی نیکو برای ایشان خواهد بود.

مرحوم طبرسی در مورد لغت «کریم» می‌نویسد:

«الکریم فاعل الکرم و الکرم الجود العظیم و الشرف… و الرزق الکریم: العظیم الواسع؛ کریم، انجام دهنده کَرم و کرم، بخشش بزرگ و شرافت است… و رزق کریم: (روزی) بزرگ و با وسعت است.

مفردات می‌گوید: «والکرم لا یقال الا فی المحاسن الکبیره؛ کَرم گفته نمی‌شود مگر در نیکی‌های بزرگ».

پس می‌توان گفت با توجه به معنای لغوی هر جا که سخن از رزق کریم به میان آمده است، نشان از نعمت‌ها و مواهب ارزشمند و بزرگی خواهد بود.

لذا تفسیر نمونه می‌نویسد:

«رزق کریم» به معنای هر روزی ارزشمندی است، و گستردگی مفهوم آن به حدی است که همه مواهب الهی را شامل می‌شود، حتی «نعمت‌هایی که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و از فکر کسی نگذشته است»‌و به تعبیر دیگر، بهشت با تمام نعمت‌های معنوی و مادی‌اش در این کلمه جمع است.

علاوه بر این آیاتی که در آنها «رزق کریم»‌آمده است، نشان از پاداش بزرگ و با عظمتی است که در انتظار مؤمنان است؛ به عنوان نمونه مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه مورد بحث می‌فرماید: «لَهُم مَّغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ».

شاید سرّ این نکته در این باشد که انسان مؤمن همیشه در فکر اعمال و کردار خودش هست و با خود فکر می‌کند که مبادا بعضی از گناهانی که مرتکب شده‌ام، مورد بخشش واقع نشود، از همین رو خداوند برای اطمینان خاطر آنها ابتدا بشارت به مغفرت داده، سپس از رزق کریم خبر می‌دهد. تفسیر نمونه در این زمینه می‌نویسد:

مقدم داشتن «مغفرت»‌ بر «رزق کریم»‌ممکن است به خاطر این باشد که بیشترین نگرانی مؤمنان از لغزش‌هایی است که احتمالاً داشته‌اند، لذا قبل از هر چیز از طریق بیان آمرزش به آنها آرامش خاطر می‌بخشد به علاوه تا با آب مغفرت الهی شست‌وشو نشوند، شایسته «رزق کریم» و مقام کریم نخواهد بود.

از همین جا می‌توان دریافت که گناهان، چگونه مانع ریزش باران رحمت الهی می‌شوند.

پس رزق کریم، هم بر رزق مادی و هم بر رزق معنوی اطلاق می‌شود، اما با این وصف که آن رزق، رزقی درخور، شایسته و بزرگ باشد.