پس از اشاره‌ای به ابعاد پارادایم جدید تعلیم و تربیت، در یادداشت قبلی (سی و یکم) به چند سازوکار محوری که باید در سکوهای تعلیم و تربیت، که امروز نقش مهمی را در میدان تعلیم  و تربیت ایفا می‌کنند، اشاره کردیم. در این یادداشت، از اولین شالوده، یعنی مدیریت فعالیت‌ها و کارهایی که شاگرد باید در تعامل با مربی و شاگردان دیگر انجام دهد، صحبت می‌کنیم.

به مناسبت انتشار کتاب ”گذار در بحران؛ تعلیم و تربیت در گذار به سمت نظام برتر“، تالیف نگارنده همین یادداشتها، که اخیرا توسط انتشارات خبرگزاری فارس، منتشر شده است، این یادداشت و چند یادداشت بعدی، از بخشهائی از کتاب، انتخاب شده است.

کار در این سو و آن سو

یکی از ملزومات اینکه یادگیری به صورت فعال و خودجوش درآید، این است که شاگردان به صورت مستقل، درگیر انجام کارهای مختلف، با قابلیت مدیریت کارها و پاسخگویی نسبت به آن شوند. و اگر قرار است که شاگردان بتوانند کارهای خود را به صورت مستقل و متناسب با شرایط خود دنبال کنند، لازم است امکان ارجاع کارها توسط مربی به شاگردان وجود داشته باشد.

برای اینکه تجسم خوبی از بستری که یک سکو باید برای مدیریت فعالیتهای مربی و شاگردان ایجاد کند، نیازها و سازوکارها را در قالب یک محیط فرضی در یک سکو با معماری مشخص بیان می کنیم. ما نام “کارسو”[۱] را بر این محیط فرضی قرار می دهیم.

یک مربی از طریق یک ”کارسو“، کارهایی که یک شاگرد باید انجام دهد را برای او تعریف می‌کند. کارسو تقریبا مبنای تمام فعالیتهای اصلی کاری شاگردان و مربیان محسوب می‌شود، و یک مربی یا شاگرد، معمولا بیش از هر بخش دیگر از یک سامانه، از کارسوی آن استفاده می‌کند.

شمائی از یک کارسو- نمونه یک سامانه ارجاع کار و پیام رسان آموزشی

یک کارسو در نمای ظاهری اولیه، می تواند شبیه یک محیط پیام رسان نظیر شاد، سروش، بله یا تلگرام باشد (شکل). منتهی علاوه بر اینکه لازم است تا امکان تعاملات و ارسال پیامهای فردی و نیز در حوزه کانال و گروههای مشخص وجود داشته باشد، هر کار یا مجموعه کار نیز باید به صورت تقریبا خودکار به شکل یک گروه تعاملات تعریف ‌شود. مثلا کارهای درس ریاضی، کارهای باغبانی، کارهای پروژه تهیه کمپوست، پروژه آماده کردن نمایشگاه زمستانی و نظایر آن، نمونه‌هایی از کارهایی هستند که هر کدام به صورت یک گروه عملیاتی مشخص در این فضا تعریف می‌شوند.

 بر اساس کارهای مطرح در محیط یک مدرسه، گروههای کاری مختلف قابل تعریف است. گروهها ممکن است متعلق به یک کلاس خاص باشند؛ مثلا کارهای درس ریاضی کلاس عبادالرحمن! به این ترتیب، مربی و شاگردانی که درگیر آن کار مشخص هستند، در این گروه می‌توانند تعاملات خود را در زمینه مربوطه انجام دهند. اما کارسو چیزی بسیار بیشتر از یک پیام رسان عادی است.

ارجاع کارها، چیزی بیش از یک پیام رسان عادی

یک کارسو از چند وجه سازوکارهای متفاوت و متنوعی را پیش روی شاگردان، معلمان، خانواده‌ها و کادر مدرسه قرار می دهد.

اول اینکه کارهای درسی شاگردان، از طریق همین بستر تعریف و مدیریت می‌شود. کارهایی که شاگردان در حوزه درس ریاضی خود انجام می‌دهند، در گروه کارهای درس ریاضی برای آنها تعریف می‌شود. حتی بسته‌های آموزشی که برای شاگردان ارسال می‌شود، از این طریق در دسترس شاگردان قرار می‌گیرد، و آنها نیز این بسته‌ها را انجام داده و می‌توانند گزارش عملکرد خود را در همین گروه برای مربی ارسال کنند. منتهی تفاوت مهمی که بین یک کارسو با یک گروه عمومی پیام رسان در این زمینه دارد، آن است که در گروه عمومی، همه کارهای همه شاگردان با هم در گروه رد و بدل شده، و برای یافتن کارهای یک شاگرد مشخص، باید از بین صدها پیام شاگردان مختلف، جستجو کرد.

اما در یک کارسو، کارهای مربوط به یک شاگرد مشخص، در یک زمینه مشخص، به سادگی قابل تفکیک و تشخیص است، و بازخوردهای معلم به آن به صورت مستقل و فقط برای شاگرد مذکور انجام می شود. دسترسی به سابقه فعالیت‌های یک درس مشخص، برای شاگردان از همین طریق به سهولت انجام می‌شود. البته انجام بسته‌ها و کارتمرین‌ها، می تواند مجاری دیگری نیز در سامانه  داشته باشد، که از آن مجاری نیز می‌توان این فعالیت‌ها را انجام داد.

دوم اینکه ارجاع و پیگیری کارها به شاگردان از این طریق انجام شده، و قابلیت دنبال کردن و ارزیابی نیز دارد. به این ترتیب با تعریف هر کار جدید برای شاگرد یا فرد دیگر، شخص از این تعریف کار آگاه شده و پس از انجام آن، گزارش عملکرد خود را همانجا ارائه می‌کند. اعلام وضعیت انجام آن کار (مثلا در حال انجام یا تمام شده یا راکد) از سوی مجری، و نیز ارزیابی نتایج کار توسط ارجاع دهنده، به پیگیری و ارزیابی کار کمک می‌کند.

از کارتمرین تا مدیریت پروژه‌ای کارها

سوم اینکه کارهایی که به صورت سلسله مراتبی و تو در تو، شامل کارهای داخلی دیگری می‌شود، می‌تواند به صورت سلسله مراتبی شامل گروه‌های تعاملات باشد. مثلا پروژه آماده کردن نمایشگاه زمستانی، خود شامل گروه‌های پروژه‌های شاگردان، پروژه آماده کردن فضای نمایشگاه، پروژه تهیه پوستر نمایشگاه، پروژه پذیرایی و نظایر آن می‌شود، که هر کدام از شاگردان، مربیان، خانواده‌ها، و کادر مدرسه، بنا به مشارکتشان در فعالیت‌ها، عضو گروهای مذکور خواهند شد. به این ترتیب کارسو علاوه بر عمل به صورت یک پیام رسان داخلی، به عنوان یک سامانه مدیریت و تعاملات پروژه نیز عمل می‌کند، و فعالیت‌های شاگردان و مربیان در تفکیک وظایف پروژه‌ها، در این محیط مدیریت می‌شود. ضمن آنکه تعاملات همه افراد درگیر در یک زیرپروژه مشخص، از طریق همین فضا به صورت مجزا انجام می‌شود.

چهارم اینکه کارهای انجام شده قبلی و راکد، به صورت خودکار به بایگانی منتقل شده، و صفحه درگیری افراد در این محیط فقط شامل کارهای جاری و در حال انجام می‌شود، و البته در صورت لزوم، مشاهده کارهای بایگانی شده نیز ممکن است.

پنجم اینکه دسترسی کادر مدرسه، مربیان، شاگردان و خانواده‌ها به کارهای مربوط به آنها، به صورت خودکار سازماندهی شده، و هر کس به کارهایی که به نحوی به او ربط دارد، دسترسی مناسب خواهد داشت. به این ترتیب، به عنوان مثال نظارت مدیران مدرسه بر تمام گردش کار کل مدرسه، و نیز نظارت خانواده بر گردش کار فرزندش، یا یک معلم خاص مثل معلم کارگاه و آزمایشگاه به تمام فعالیتهای مربوطه همه کلاس‌ها در این حوزه، به سادگی قابل تعریف خواهد بود.

ششم اینکه خانواده‌ها هم در این چرخه ارجاع کار حضور داشته، و تعامل بین خانواده و مربی و کادر مدرسه، از طریق کارسو میسر می‌شود.

هفتم اینکه کارهایی که فرایند مشخص را در بر دارند، در این سامانه قابل تعریف خواهند بود، و سامانه نقش مدیریت گردش کار را به نحوی ساده ایفا می‌کند. ضمن اینکه این گردش کار می‌تواند هم گردش کار آموزشی شاگردان باشد، و هم گردش کار ستاد مدرسه، و هم به صورت توام انجام شود.

کارسو در جایگاه یک سامانه برنامه‌ریزی

هشتم اینکه سامانه برنامه‌‌ریزی‌ مدرسه می تواند به صورت خودکار با کارسو در تعامل بوده، و با فرارسیدن زمان اجرای فعالیت‌های پیش بینی شده در برنامه، به صورت خودکار، فعالیت‌ها در کارهای کارسوی افراد مربوطه قرار ‌گیرد. چه این برنامه، برنامه فعالیت‌های آموزشی باشد، و یا فعالیت‌های ستادی مدرسه.

نهم اینکه مشخصه‌های کار نظیر اولویت‌ها، شکل انجام، نوع، حالت، مهلت، و ضمایم و توضیحات برای کارها تعریف شده، و کارها بر این اساس ساماندهی، دسته بندی و مدیریت می‌شوند.

دهم اینکه مدیریت بخش قابل توجهی از فعالیتها، به صورت خودکار انجام می‌شود، و نیاز به درگیری تک به تک اتفاقات به صورت جزئی نیست. مثلا وقتی مربی کاری را برای تمام شاگردان کلاس تعریف می‌کند و آنها نیز آن را انجام داده و اعلام وضعیت کار و گزارش کار را ارسال می‌کنند، همه گزارش‌ها به صورت خودکار روی همان کار مشخص قرار دارد، و نیاز به انجام هیچ اقدام مشخصی توسط مربی برای گردآوری و منظم کردن و ثبت وضعیت شاگردان نیست. مربی فقط با نگاهی سریع به کارهای قبلی متوجه می‌شود که چه کسی کارش را انجام داده یا نداده، و گزارشها را مشاهده می‌کند. همچنین ارزشیابی کار همانجا با سرعت برای همه انجام خواهد شد.

یازدهم اینکه بایگانی مستندات تمام کارها، به صورت منظم از همین طریق انجام شده و در موارد لازم به دسترسی به مستندات قبلی، به سرعت به کار مربوطه در بایگانی رجوع و مستندات آن قابل دسترسی خواهد بود. به این ترتیب یکی از دغدغه‌های مهم شاگردان و مربیان در زمانی که کارها به صورت الکترونیکی ارائه می‌شود، یعنی مدیریت فایلها و مستندات و دسته بندی و بازیابی آنها در موارد لزوم، به سهولت و سرعت انجام می‌شود.

دوازدهم اینکه دسترسی به پوشه کار و سابقه فعالیتهای یک شاگرد، در تمام زمینه‌ها برای سالهای متعدد به سهولت انجام شده، و با سرعت بسیار می‌توان تمام سوابق یک شاگرد مشخص و تمام گزارشها و کارهای انجام شده او را به صورت یکجا مشاهده کرد.

بستری برای فرهنگ کار و نظم در مدرسه

مزیتها و خصوصیات یک کارسو، می‌تواند بسیار بیشتر از این مواردی باشد که گفته شد، و به این موارد، فقط به عنوان نمونه اشاره شد. شاید درگیر شدن با کارسو در ابتدای کار به نظر کمی مفصل به نظر برسد، اما با یک تلاش اولیه برای سازماندهی کلاس و فعالیتها در آن، باقی کارها به سهولت و سرعت انجام می‌شود. به عبارت دیگر انرژی و زمان صرف شده در تلاش اولیه، بسیار کمتر از انرژی و زمان حذف شده برای مجموعه کارهایی بعدی است که از طریق کارسو، نیازی به انجام آن در فعالیتهای روزمره نخواهد بود، و سامانه به صورت خودکار آن را انجام می‌دهد. ضمن آنکه امکاناتی را فراهم می‌کند که بدون وجود آن اصلا اجرای چنین کاری امکان پذیر نخواهد بود.

اجرای یک کارسو در مدرسه، چه در شرایط آموزش از راه دور و فضای کرونائی، چه در شرایط معمولی حضور شاگردان و مربی در کلاس، باعث می‌شود هم شاگردان و هم مربیان نظم بهتری پیدا کنند، و فرهنگ کار، مستند سازی، نظم و پاسخگویی ارتقاء جدی پیدا می‌کند. بخصوص اینکه ارجاع کار روی کارسو، به جای اعلام شفاهی کار به شاگردان، شاگردان را در انجام کارهای خودشان خودکار کرده، و مقید به رسیدگی و انجام کارهای محوله می‌شوند.

فکر می‌کنم الان خواننده محترم بهتر متوجه می‌شود که دلیل معرفی یک فناوری به عنوان مثال در یک یادداشت، در این زنجیره مباحث راهبردی چیست. قصد ما معرفی یک ابزار نیست. بلکه تلاش برای فهم این مسئله است که چگونه یک فناوری می‌تواند نوع و بافت تعلیم و تربیت در مدرسه را دچار دگردیسی کند. اما این فقط بُعدی از ابعاد این دگردیسی است. به ابعاد دیگری از آن، در ادامه اشاره می‌کنیم.

*****

در یادداشت‌های بعدی، به ابعاد دیگری از چهار محور شالوده‌ای یک بستر یا سکو می پردازیم، و به تبیین ابعاد دیگری از بسترهای راهبردی و سازوکارهای فناوری خواهیم پرداخت. ان شاء الله. الحمد لله رب العالمین.

[۱] – کارسو به صورت عملی در تجربه قبلی ما مدرسه حکمت، در بستر سامانه مدیریت آموزشی حکمت، ایجاد شد. در اینجا هم برای ساده شدن توضیح، از همین نام استفاده می‌کنم. اما این توضیح الزاما به معنای آن نیست که فقط باید از یک نرم افزار خاص با عنوانی مشخص استفاده شود. به عنوان یک نیاز مهم، مطلوب است که همه سکوها و نرم‌افزارهای مدیریت آموزشی نیز  چنین خدمتی را، با سازوکارها و شکلهای متنوع و خلاقانه خود، ایجاد کنند./فارس